باران ستوده – سامانه جامع رسانه‌های کشور (e-rasaneh.ir) در کنار نمودارهای آماری، از قابلیت بسیار مهم دیگری چون «نقشه پراکندگی استانی رسانه‌های کشور» برخوردار است. به کمک این نقشه، می‌توان وضعیت رسانه‌ها را در هر استان مورد بررسی قرار داد. در این نقشه استان تهران با 6173 رسانه در صدر جدول و خراسان شمالی با 41 رسانه در انتهای این جدول قرار گرفته‌اند.
بی‌تاثیر بودن رابطه جمعیت و مساحت با تعداد رسانه
تغییر نگرش در مورد رابطه جمعیت استان با تعداد رسانه یا رابطه مساحت استان با تعداد رسانه، از نتایج واکاوی نقشه پراکندگی استانی رسانه‌های کشور در این سامانه است. جمعیت استان گیلان بنا بر روایت محمدرضا رستمی سرپرست سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان در دی ماه 1402، دو میلیون و ۵۶۳ هزار نفر و معادل 3.05درصد جمعیت کل کشور است. اما در همین استان، 444 رسانه وجود دارد. البته این شگفتی تنها به استان گیلان خلاصه نمی‌شود، مقصد اصلی «استان قم» است. جمعیت استان قم بنا بر گزارش ایرنا در ششم خرداد ماه 1403 به نقل از جواد شاکرآرانی رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی قم، یک میلیون و ۴۵۴ هزار نفر بوده و سهم استان قم از جمعیت کشور1.7 درصد است. اما نکته جالب توجه، وجود 553 رسانه در این استان است.
سهم رسانه استان قم از آمار کل
اهمیت آمار استانی با بررسی آمار کل رسانه‌ها در ایران مضاعف می‌شود، زیرا در کل کشور14,015 رسانه وجود دارد البته رسانه‌های سراسری و کشوری، در آمار استان تهران گنجانده شده است. بررسی آماری نشان می‌دهد که رسانه‌های موجود در استان قم یک چهاردهم کل رسانه‌های کشور را به خود اختصاص دادند. در واقع سرانه رسانه در استان قم، به ازای هر یک‌صد هزار نفر، 46 رسانه است و قم رتبه نخست آمار استانی رسانه در کشور را به خود اختصاص داده است. در این استان، 319 رسانه چاپی، 101 رسانه الکترونیک برخط ، 133 رسانه الکترونیک غیربرخط وجود دارد.
تعدد نهادهای فرهنگی و مذهبی
ایمان شمسایی مدیر کل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مصاحبه با «فردارسانه»، در مورد دلایل بالا بودن تعداد رسانه‌های استان قم با توجه به مساحت و جمعیت قم، گفت: «این تعداد رسانه با توجه به اینکه استان قم، مرکز علمی، پایتخت فرهنگی و مذهبی تشییع محسوب می‌شود، چندان بالا نیست. مهم‌تر اینکه، بیوت مراجع در این شهر قرار دارد و همین اهمیت این شهر را مضاعف می‌کند. قم، استان مهمی در معادلات سیاسی به شمار می‌رود. وجود دانشگاه‌های متعدد در این استان موجب شده تا این استان به مهد فرهنگی تبدیل شود. مردم این استان نیز با توجه به شرایط موجود، اقبال بیشتری به محصولات فرهنگی نشان داده و از آن استقبال می‌کنند. این استان، استان اندیشه است و باید به تناسب این وضعیت، واکنش نشان دهد همچنانکه در استانی به عنوان قطب کشاورزی، کارخانجات تولید کنسرو و با اقبال بیشتری مواجه می‌شود. البته من آماری از حوزه نشر در این استان ندارم، اما به نظر می‌رسد، این آمار در قم به مراتب بالاتر از میانگین کشوری است.»
شرایط خاص استان قم
ایمان شمسایی در ادامه افزود: «وقتی تراکم تعداد فضلا و اندیشمندان در منطقه‌ای بالا باشد قطعا آمار رسانه به عنوان یک محصول فرهنگی بالا می‌رود. در چنین فضایی محصولات اندیشه‌ای و علمی رشد قابل توجهی خواهد داشت. البته من اشرافی بر این نکته ندارم که صاحب امتیاز این رسانه‌ها چه افراد یا نهادهایی هستند و در این مورد آماری ندارم. به نظر من، مهمترین عامل برای بالا بودن تعداد رسانه، شرایط خاص این استان از نظر فرهنگی از یک سو و اقبال مردم این استان از سوی دیگراست.»
وی تصریح کرد: «من اطلاعات دقیقی در مورد اینکه چه تعداد رسانه‌ها استان قم از سوی بخش خصوصی منتشر می‌شود، ندارم. این آمار بیشتر در اختیار ادارات کل استان‌ها است. به همین دلیل نمی‌توان به صراحت در مورد خصوصی یا غیرخصوصی بودن این رسانه‌ها اظهارنظر کرد.»
رسانهای با گستره سراسری
مدیر کل مطبوعات و خبرگزاری داخلی وزارت ارشاد تصریح کرد: «جامعه مخاطب رسانه‌ها را نمی‌توان طبقه‌بندی کرد و در مورد آن تمایز قایل شد. در این مقطع زمانی، نمی‌توان رسانه‌های الکترونیک استان قم را محلی دانست بلکه تنها دفتر مرکزی این رسانه در شهر قم است. در رسانه چاپی می‌توان یک رسانه را منطقه‌ای دانست اما در مورد رسانه برخط، رسانه محلی وجود ندارد کما اینکه سهم زیادی از تعداد زیاد رسانه در قم، مربوط به رسانه برخط است . این رسانه تنها دفترش در قم است اما سراسر کشور جز جامعه هدف این رسانه، محسوب شده و گستره سراسری دارد.»
شمسایی در ادامه افزود: «این رسانه‌ها صرفا اخباری برای مردم قم تولید نمی‌کنند بلکه هدف‌شان این است که همه مردم ایران را پوشش دهند. شهر قم جایگاه ژئوپلتیک خاصی دارد و قیام مردم ایران از قم و به رهبری امام خمینی شروع شد. به عبارتی بنیان حکومت دینی در این شهر گذاشته شد به همین دلیل تولیدات رسانهای این شهر مصرف محلی ندارد.»
وظیفه تسهیلگری
وی در مورد برخورداری این رسانه‌ها از یارانه دولتی گفت: «یارانه دولتی چندان رقم بالایی نیست که بخواهد به انگیزه‌ای برای انتشار تبدیل شود. دویست میلیارد تومان یارانه را بین چهارده هزار رسانه توزیع کنید رقم قابل توجهی نمی‌شود. مهم‌تر اینکه، اگهی دولتی هم بیشتر به رسانه مکتوب اختصاص می‌یابد.»
شمسایی تصریح کرد: «رسانه‌داری از جمله مشاغلی است که با یارانه و آگهی دولتی حمایت می‌شود. البته کار وزارت ارشاد تسهیلگری است و نباید این انتظار وجود داشته باشد که وزارت ارشاد حقوق بدهد. شما با مجوز نشریه، امکان کار در یک ملک غیراداری و مسکونی را خواهید داشت و تا سقف پنج نفر از معافیت حق بیمه کارفرمایی برخوردار می‌شوید. مهم‌تر اینکه خبرنگاران با بیست سال سابقه بازنشسته می‌شوند. وزارت ارشاد باید رسانه را هُل بدهد. رسانه هم نباید انتظار بیشتری داشته باشد. رسانه باید اقتصاد فرهنگ را مدنظر قرار دهد تا در زمینه مدیریت بنگاه موفق شود. باید اقبال مخاطبان را بررسی کرده و بر این اساس برنامه‌ریزی کند و بیزینس پلن (Business plan) داشته باشد تا بتواند در حوزه مدیریت رسانه موفق شود.»
بستر مناسب فرهنگی برای رسانه
محمدجواد محرابی مشاوررسانه‌ای امیرعلی عموزاده، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم در گفت‌وگو با «فردارسانه» سخنان شمسایی را تایید و تصریح کرد: «شرایط سیاسی قم، شرایط ویژه‌ای است. این شهر به دلیل داشتن حوزه علمیه، بیوت مراجع و دانشگاه‌ها، همواره خبرساز بوده و به همین دلیل در کانون توجهات قرار می‌گیرد. اخباری که در شهر قم منتشر می‌شود، استانی نبوده و ابعاد ملی و فراملی پیدا می‌کند. این نکته را مدنظر قرار دهید که قم، اَم‌القرای جهان اسلام بود و حوزه علمیه قم در حد حوزه علمیه نجف و حتی بالاتر از آن قرار می‌گیرد. به همین دلیل سرانه رسانه در قم بالا است که البته می‌تواند بیشتر شود.»
وی در ادامه افزود: «قدمت برخی از رسانه‌ها درقم بسیار بالا است همچنان که مجله مکتب اسلام در سال نود، پنجاه سالگی خود را جشن گرفت. این شهر، به دلیل بافت جمعیتی خود نشریات مذهبی بسیار زیادی دارد. در کنار نشریات مذهبی، نشریات تخصصی و عمومی زیادی در قم منتشر می‌شود که مورد استقبال گسترده قرار می‌گیرد و در حوزه خود شاخص است. همزمان باید تلاش کرد تا رسانه‌ها جایگاه اصلی خود را در سیاست‌گذاری بازیافته و تاثیرگذار باشد.»
محرابی به گستردگی مخاطبان رسانه‌های استان قم اشاره کرد و گفت: «این رسانه‌ها پوشش جغرافیایی گسترده‌ای دارند همچنانکه خبرگزاری اهل بیت (ابنا) 24 زبان داشته و پوشش بین‌المللی دارد. به هر حال در این شهر جامعه المصطفی وجود دارد که از 70 کشور دانشجو گرفته است. به دلیل بافت فرهنگی خاص، رسانه‌های زیادی توسط بخش خصوصی در استان قم حمایت می‌شوند که از وضعیت خوبی برخوردارند و این موفقیت تنها به رسانه‌های نهادهای مذهبی اختصاص پیدا نمی‌کند.»
بستر مناسب و اقبال قابل قبول
بالا بودن تعداد رسانه‌ها در استان قم واجد نکات بسیار مهمی است از یک سو بیانگر این است که افزایش تعداد رسانه فارغ از وضعیت بودجه‌ای، به شرایط اجتماعی بستگی دارد. در شهر قم محصولات فرهنگی همچنان در سبد خانوار باقی مانده و همچون بسیاری از نقاط ایران از سبد خانوار حذف نشده است. نکته دوم، وجود نهادهای مذهبی، فرهنگی و دانشگاهی متعدد است که با اختصاص بودجه مناسب توانستند رسانه جدیدی را منتشر کرده و آن را مورد حمایت مالی قرار دهند.
قطعا در صورت استقبال مردمی بسیاری از حامیان مالی برای انتشار روزنامه پیش‌قدم می‌شوند. زیرا اطمینان‌خاطر پیدا خواهند کرد که سرمایه آنها هدر نخواهد رفت. به منظور ایجاد توازن در استان‌هایی با رسانه کمتر، بهتر است وزارت ارشاد برای این مناطق سهمیه خاص در نظر بگیرد تا بتوان رسانه‌های نوپا را تحت حمایت قرار داد، در این صورت این امکان فراهم خواهد شد تا تعداد رسانه‌ها به حد قابل قبولی برسد و توازن رسانهای در سراسر کشور ایجاد شود.
عکس: محمد رفیعی موحد
