مرجان بهبهانی – خیابان انقلاب تهران برای آنان که به شکلی با مطالعه، تحصیل و فرهنگ تعامل دارند نماد دسترسی آسان به کتاب است. کتاب‌ها همیشه سوژه‌هایی برای نگاشتن به ما می‌دهند و این رفیق بی‌کَلکِ یادشده در قصّه‌های دوران کودکی، این بار از وضعیت بیمار بازارکتاب می‌گوید که سال‌هاست با رکود ناشی از عوامل مختلف مواجه است. این بی رونقی در بازار نشر و فروش کتاب بر دامنه انتشارات رسانه‌ای هم تاثیر داشته است.
کتاب استادان رسانه را پس می‌دهند
گذاری به خیابان انقلاب داشتم و به فروشگاه‌هایی که بیشترین سهم فروش کتابهای رسانه و ارتباطات را دارا بودند سر زدم. نگاه متنوع و مملو از تجربه فروشندگانی که ده‌ها سال با سرمایه‌گذاری قطعی و علاقمندی در این حرفه با کاهش سال به سال سود هم مواجه بوده‌اند اما همچنان این مسیر را ادامه می‌دهند، قابل توجه بود.
فروشنده میانسالی که به تازگی سی و هفتمین سال فعالیت فروشندگی کتاب را سپری کرده است، با یادی خوش از سال‌های دور شروع کار خود می‌گوید که با امید بسیار این شغل را انتخاب کرده بود اما هرچه گذشت اوضاع خرید و فروش رو به وخامت رفت و حالا هم خریداران کتابهای رسانه، استادان دانشگاه و دانش‌آموختگان رشته‌های خبرنگاری، مطالعات رسانه‌ای و محققان سواد رسانه هستند که تعدادشان زیاد نیست و روز‌به‌روز هم کاهش می‌یابد.
آقای فروشنده می‌گوید:«عاشق کتاب بودم و تصور می‌کردم می‌توانم در این کار ارتقا پیدا کنم، اما همین بس که بگویم بارها فروشگاه را فروختم، اجاره کردم، خریدم و تکرار این روند و همیشه احساس دِین به کار برای ادامه راه قوت قلب بود.»
گرانی کاغذ، نظارت نداشتن بر انتشار و فروش، استقبال نکردن نهادهای دولتی برای تامین کتاب کتابخانه‌ها از عوامل اصلی رکود فروش کتاب‌هاست.
فروشنده با حسرت به کتابهای دسته دوم از جمله کتابهای منابع اصلی روزنامه‌نگاری (نوشته دکتر کاظم معتمدنژاد) و کتاب مقاله‌نویسی در مطبوعات (زنده‌یاد حسین قندی) اشاره کرد که توسط مشتریان به کتابفروشی پس داده شده و در ازای آن تازه‌های نشر خریداری شده است که این مسئله به قدرت مالی خریداران بیشتر مربوط می‌شود.
کتابهای تخصصی رسانه در کتابخانه‌ها کم است
خانمی که فارغ‌التحصیل دهه ۸۰ از دانشکده علوم اجتماعی است و اکنون برای خرید کتاب «رسانه ومدرنیته» به کتابفروشی مراجعه کرده است، بین انتخاب کتاب خود وکتاب «رسانه‌های مغرض» اثر «شریل اتکیسون» تردید دارد. درخواست مرا برای گفت و گوی کوتاهی درباره چگونگی وضعیت تهیه کتابهای مربوط به ارتباطات و رسانه‌ها قبول می‌کند. دل پُری از تامین منابع مطالعات جانبی در این رشته و گرایش‌های رسانه‌ای دارد.
او محدودیت آثار در بعضی کتابخانه‌ها و گرانی محصولات مکتوب رسانه‌ای را ریشه‌دار‌تر از مشکلات کاغذ و عدم توافق ناشران با یکدیگر می‌داند و اطلاع از این دست مسائل را کنجکاوی شخصی برای نگرانی از وضعیت تهیه کتاب‌هایش عنوان می‌کند و درمان این اختلال را وابسته به دلسوزی و هماهنگی متولیان فرهنگی می‌داند.
آقای جوانی که خود را گزارشگر یکی از رسانه‌ها معرفی کرد، وارد عرصه مطبوعات شده و فارغ التحصیل مدیریت رسانه است. او بی‌توجهی و گاهی بی‌علاقگی به مطالعات جانبی را از آثار سختی کار و تلاش همکارانش برای تامین معیشت می‌داند و معتقد است که سهم کم مطالعه در به‌روز‌رسانی اطلاعات و آثار تازه‌واردها به این حرفه پدیدار است.
هزینه‌های نشر و توزیع چالش دارد
«نشر لوگوس» که چاپ کتاب در بخش علوم انسانی را از سال 1396 آغاز کرده است، با مدیریت علی‌اصغر سلطانی فعالیت خود را ادامه داده است. این دانشیار دانشگاه باقرالعلوم است و مُدرس دانشگاه تهران در مبحث تحلیل گفتمان و نشانه‌شناسی، در پاسخ به پرسش «فردا رسانه» در خصوص اوضاع انتشار کتابهای حوزه رسانه می‌گوید: «می‌دانیدکه سال‌هاست با افول انتشار و فروش کتاب مواجه هستیم و این ضعف در بعضی بخش‌ها بیشتر است وکتاب‌های حوزه اندیشه از پایین‌ترین سطح فروش برخوردار است و در حال پیشروی است.»
او وضع فعلی ناشران در چاپ کتاب و تامین هزینه‌های نشر و توزیع را از مهم‌ترین چالش‌ها می‌داند و می‌گوید که کاهش خرید کتابهای رسانه بسیار چشمگیر است. به عقیده سلطانی، این اتفاق در همه بخش‌های انتشارات محسوس و درگروه کتابهای رسانه‌ای بیشترصادق است.
مدیرمسئول نشر لوگوس احساس مسئولیت فرهنگی و علاقمندی به فعالیت علمی در این حرفه را وابسته به تامین هزینه‌های انتشارات از بودجه خصوصی عنوان می‌کند و با تبسم ادامه می‌دهد انتشارات سود که ندارد هیچ، حقوق تدریس را هم در برمی‌گیرد.»
سقوط از ده هزار به 300 نسخه
«علیرضا انگُشتیان» در انتشارات خوارزمی 27 سال سابقه فعالیت دارد و از سال‌های دور در انتشارات مختلف مشغول فروش بوده است. او می‌گوید که انتشارات زیادی در بخش رسانه‌ها فعال هستند که در سال‌های اخیر به‌ویژه بعد از شیوع ویروس کرونا در کشور رکود در انتشار و توزیع کتاب را تجربه کرده‌اند.
این فعال کتاب که حالا به دلیل اشراف در امور حوزه نشر، مدیریت داخلی انتشارات خوارزمی را برعهده دارد، می‌گوید که تیراژهای چند دَه‌هزاری در سال‌های گذشته به ۳۰۰ یا۵۰۰ نسخه رسیده‌اند.
انتشارات سروش، دانشگاه صداوسیما، ثانیه، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات نیز که در تنوع‌بخشی به محصولات رسانه‌ای فعال هستند، هر کدام با عنوان‌های متنوعی از کتابهای ارتباطات و رسانه در میدان نشر حاضر هستند، اما با سختی و با چالش‌های بسیار سرپا مانده‌اند. انتشارات خوارزمی هم از این فضا مستثنی نیست. خاستگاه کتابهای رسانه، متخصصان این رشته هستند و شاید تنگنای فعالیت‌های رسانه‌ای هم در جذب مخاطبان این رشته تحصیلی و مطالعات جانبی موثر است.
آقای انگشتیان که پدر دو دختر دانشجو نیز هست و خارج از شغل خود تجربه بحران کتاب در رشته‌های دیگر را نیز داشته است، بیشترین استقبال از قفسه‌های بخش رسانه در فروشگاه انتشارات خوارزمی را کتابهای انتشارات سَمت به‌ویژه کتاب رسانه‌شناسی (نوشته دکتر محسنیان‌راد) و کتاب نظریه ارتباطات (نوشته دکترکاظم معتمدنژاد) بیان می‌کند.
کتابهای رسانه منبع دوره کارشناسی دانشگاه است
«سعید دمیرچی» مدیر انتشارات ثانیه در گفت و گو با «فردا رسانه» از افول تولید و فروش محصولات فرهنگی خاصه کتاب مانند بقیه بسترهای اقتصادی کشور یاد می‌کند. کاهش در آمد سرانه و افزایش قیمت نهایی کتاب با توجه به بالا رفتن قیمت کاغذ نه تنها بر کیفیت چاپ آثار موثر بوده است بلکه قدرت خرید مشتري را نیز کاهش داده است. فروش هر بند کاغذ در سال ۱۴۰۱ معادل ۵ میلیون و دویست هزار ریال بود که این رقم به 12 میلیون ریال در سال ۱۴۰۲ یعنی قریب به دو و نیم برابر قیمت رسیده است. این ارقام حامل اثراث افزایش قیمت تولید کتاب و به دنبال آن کاهش فروش کتاب است.
مدیر انتشارات ثانیه که در حوزه فرهنگ و اقتصاد نيز فعال است، دانشجویان را مخاطبان اصلی کتابهای ارتباطات و رسانه می‌داند و عواملي چون افزایش قیمت کتاب‌ها، حضور رسانه‌های دیجیتال و دسترسی علاقمندان و دانشجویان به اطلاعات اینترنتی را در كاهش تقاضای خرید کتاب موثر مي‌داند.
به عقیده دمیرچی، کتابهای رسانه به عنوان منابع درسی در دوره کارشناسی دانشگاه، استفاده بیشتری دارند. او می‌گوید: «در دوره کارشناسی ارشد استادان جزوه‌های مورد نظرشان را به دانشجویان پیشنهاد می‌دهند و در مقطع دکتری هم غالبا از ترجمه منابع بهره‌برداری می‌شود. دانشجویان کارشناسی گاهی از کتابهای دست دوم و یا منابع اینترنتی استفاده می‌کنند.»
او ادامه می‌دهد: «به خاطردارم که دو دهه پیش استادان رشته‌های رسانه و روزنامه‌نگاری به دانشجویان پیشنهاد مي دادندكه مطالعه منابع ارزشمند از مولفان بنام حوزه روزنامه‌نگاری و ارتباطات را در برنامه هاي خود بگنجانند و سپس کارگاه های تحقیق و اجرای پروژه و کارورزی در فضای تحریریه‌ها را از هنرجويان و دانشجويان مطالبه می‌کردند. در این مسیر، کارشناسان مجربی تربیت می‌شدند اما چندسالی است که دانشجویان و علاقمندان بخش رسانه با جستجوی چند مقاله اینترنتی و دسترسی به فایل‌های مختصر در خصوص مهارت‌های روزنامه‌نگاری و گزارش‌نویسی، صفحه‌های شخصی و رسانه‌های در اختیار خود را بستر تولید محتوی قرار مي‌دهند که سوای بی‌توجهی به منابع مکتوب، موجب تنزل کیفیت محتوا و حضور غیر‌کارشناسان در عرصه مطبوعات و رسانه‌ها هستیم.»
دمیرچی امیدوار است که در سال‌های پیش رو شاهد تلاش استادان فرهیخته رسانه و فرهنگ و ارتباطات باشیم و به جای بازنشستگی زود هنگام این عزیزان، حضور پُر‌رنگ آنان را در میدان آموزش و تعلیم هنرجویان و دانش‌آموختگان شاهد باشيم.
به عقیده مدیر انتشارات ثانیه، مهارت‌ورزی در عصراطلاعات و رسانه نه تنها به پشتکار خود علاقمندان مربوط است، بلکه به حمایت، برنامه‌ریزی و تامین بودجه و منابع انسانی اعم از مربی و مدرس توسط وزارت علوم، وزارت ارشاد و نهادهای مرتبط نيازمند است.
دانشجویان در فصل بازگشایی دانشگاه‌ها معمولا بیشتر از سایر اوقات سال به فروشگاه‌های کتاب در خیابان انقلاب می‌روند. باید دید که امسال این سنت تا چه اندازه رونق دارد. با وجود این، مطالعه کتابهای حوزه رسانه نباید به طبقه دانشجو محدود شود، زیرا در دریای بی‌کران رسانه که اکنون در میان امواج شبکه‌های اجتماعی در خروش است، کاربران رسانه‌ها نیاز به افزایش سطح سواد رسانه‌ای خود دارند و این مسئله مهم با مطالعه کتاب‌هایی در موضوع رسانه تا حد زیادی حل‌شدنی است.
عکس:
قفسه کتابهای رسانه و ارتباطات در فروشگاه انتشارات خوارزمی
